Het principe van de vraag is voor iedereen duidelijk. Zet een vragend voornaamwoord of een bijwoord aan het begin van een zin en je hebt een vraag. Wat voor werk doe je? Wie is dat? Welk woord ben ik vergeten? Waar vind ik de bananen? Waarom doe je dat? Hoe heet je? Wanneer is het feest?
De vragende voornaamwoorden zijn:
Wat
Welk, welke
Wie
De vragende bijwoorden zijn:
Waar
Waarom
Hoe
Wanneer
Hoezo
Maar bij het stellen van vragen gaat het natuurlijk niet om het soort woord dat je hoort te gebruiken, maar wat je met je vraag wilt verhelderen. Wil je inzicht krijgen of gaat het er alleen maar om een vraag te stellen. Niet voor niets het gezegde:
Een dwaas kan meer vragen stellen dan duizend wijzen kunnen beantwoorden.
Hoewel je je altijd af kunt vragen of het stellen van vragen wel zo dwaas is. Kennis ontstaat tenslotte bij de gratie van het stellen van vragen. Daarom is het misschien ook wel wat vreemd dat het leren stellen van vragen geen onderdeel vormt van het onderwijs. Zou het kunnen dat het onderwijs helemaal niet geïnteresseerd is in leerlingen die vragen stellen? (Maar dat even terzijde.)
Vragenstellen
Eigenlijk is het stellen van vragen het moeilijkste wat er is. Hier bedoel ik natuurlijk het stellen van de goede vragen. Want in die zin kun je natuurlijk stellen dat het gezegde over de dwaas en het stellen van zomaar wat vragen waar is.
Het stellen van goede vragen is een kunst, niet omdat je het niet zou kunnen leren, maar omdat we het elkaar niet leren. Het stellen van goede vragen vraagt namelijk niet alleen om nieuwsgierigheid, maar om nieuwsgierigheid naar de kern achter iets. Het is dus niet voldoende om te willen weten wat de snelheid van licht is, maar om het waarom van die snelheidsgrens. Hoe kan het dat licht niet sneller kan dan 299.792.458 m/s? Maar dit is slechts een vraag die op een antwoord wacht, totdat iemand de juiste vraag stelt, want dat is waar het bij het stellen van vragen echt om gaat.
De juiste vraag
De juiste vraag is die ene vraag waar je naderhand van zegt:
Waarom hebben we die niet eerder gesteld?
Het antwoord op die waarom vraag hebben we ondertussen wel ontdekt. Zo heeft het vaak te maken met een weerstand tegen verandering. Het heeft te maken met het feit dat we vinden dat we niet in mogen gaan tegen de huidige ideeën over de werkelijkheid. Zo heeft het jaren geduurd voordat eindelijk iemand de vraag durfde te stellen:
Waarom denken wij dat kleurlingen minder zijn dan blanken?
In plaats van de vraag:
Hoe komt het dat wij beter zijn dan kleurlingen?
Wat toch eigenlijk vooral een rechtvaardigingsvraag is.
Het stellen van de juiste vraagt leidt tot inzicht, begrip en verandering. Het stellen van bijvoorbeeld een rechtvaardigingsvraag leidt tot het verklaren en instandhouden van de bestaande situatie in het eigen voordeel.
De juiste vraag leidt dus tot voordeel voor iedereen die betrokken is bij de situatie waarover de vraag gesteld wordt. Maar hoe stel je de juiste vraag? Want de juiste vraag stellen is net zoiets als het goede leven leiden waar de Griekse filosofen zich druk over maakten. Je zou zelfs kunnen stellen dat het stellen van de juiste vragen hoort bij het leiden van het goede leven.
De juiste vraag stellen
Hier ontstaat dan ook een probleem. De juiste vraag verschilt per mens. Net zoals het goede leven per mens verschilt. Zo zal de ene mens vinden dat een goed leven betekent dat je goed bent voor anderen. Een ander zal vinden dat een goed leven betekent dat je de ander de kans geeft om zijn eigen leven te leiden. Een beetje het verschil tussen:
Geef een man een vis en hij heeft te eten voor een dag, leer hem vissen en hij kan zijn hele leven eten.
Voor het stellen van vragen geldt een vergelijkbare situatie. Zo zal de ene vinden dat de juiste vraag de vraag is die de waarheid zichtbaar maakt. Terwijl een ander zal stellen dat de juiste vraag de vraag is die de ander het inzicht geeft op zijn waarheid. Socrates was een gelover van het laatste standpunt:
Hoe kun je iemand helpen door vragen te stellen over zijn wereldbeeld om te leren begrijpen hoe hij naar de wereld kijkt.
Voor zichzelf hanteerde hij echter drie vragen om te bepalen of een ander wel nuttig bezig was als die hem iets wilde vertellen.
Is wat je me wilt vertellen, waar, iets goeds en nuttig voor mij.
Het blijkt dus niet zo eenvoudig om de juiste vragen te stellen, want blijkbaar verschillen ze per persoon en situatie. Zelfs voor personen die geoefend zijn in het stellen van vragen is het altijd maar weer afwachten of ze de juiste vragen stellen voor de juiste situatie en de aanwezige personen.
Het belang
Het stellen van de juiste vraag is echter wel van belang als je de juiste antwoorden wilt krijgen. Een begin is misschien wel het stellen van die drie vragen die Socrates had. Maar dat is vooral handig als iemand je iets wil vertellen. Wat heb ik er aan om me af te vragen of iemand de waarheid vertelt als ik wil weten of hij me oplicht. Een oplichter zal me echt geen antwoord gaan geven op de vraag:
Is het waar wat u me wilt vertellen.
In zo’n geval heb ik behoefte aan hele andere vragen. Dan gaat het bijvoorbeeld om vragen als:
Bij wie kan ik terecht om uw verhaal te controleren.
Hoe komt u aan mijn naam?
Waarom heeft u mij uitgekozen en op basis waarvan?
Waarom biedt u mij deze kans aan?
Wat is uw belang in dit geheel?
Waar kan referenties over u krijgen?
Wie heeft u nog meer benaderd over dit aanbod?
Hoewel in een situatie van vermoeden van oplichting het misschien handiger is om gewoon nee te zeggen. Zeggen oplichters niet zelf, dat als het te mooi is om waar te zijn, dan is het waarschijnlijk niet waar.
Wat dan weer wel vreemd is, als het dan zo belangrijk is om de juiste vraag te stellen in iedere situatie die je tegenkomt, waarom leren we kinderen dan niet om de juiste vragen te stellen.
