In de leugen schuilt de waarheid
Liegen is zo oud als de mensheid. Al in de bijbel staan er veel verhalen over list en bedrog. En op het eind duikt er dan vaak een held op die met enige handigheid en slimheid alles weet te onthullen. In het verhaal van de badende Susanna is dat Daniël. Nadat de jonge vrouw ten onrechte van overspel is beschuldigd, vraagt Daniel aan de vermeende getuigen onder welke boom Susanna de buitenechtelijke daad dan wel gepleegd zou hebben. De antwoorden verschillen en daarmee is de leugen ontmaskerd. Daniels truc weerspiegelt de basisprincipes van de hedendaagse leugendetectie: mensen die iets hebben meegemaakt, kennen de details en kunnen zich daar beter aan herinneren, zeggen wetenschappers. Daardoor is het mogelijk om de waarheid aan het licht te brengen door getuigenverklaringen op tegenstrijdigheden en detailkennis te onderzoeken.
Leugendetector (on)betrouwbaar
De waarheid ligt dus in de leugen zelf. Maar kan men nu ook uit iemands gedrag afleiden dat hij niet de waarheid spreekt?
In China bestond er vroeger een interessante methode om leugenaars te ontmaskeren: verdachte personen moesten ongekookte rijst doorslikken. Lukte dat niet omdat hun mond te droog was, dan waren zij schuldig. Wat aanhoort als hocus-pocus, is de voorganger van onze huidige leugendetector. Beide methoden werken volgens hetzelfde principe. Klamme handen, een droge mond, daarbij ook nog een rood hoofd, dat alles duidt erop dat de persoon in kwestie opgewonden is. Omdat hij liegt, zo neemt men aan. Dat stellen ook talkshows, die leugendetectors inzetten om bijvoorbeeld overspel te bewijzen. De gevolgen: verbroken relaties, vriendschappen die eindigen.
Maar gaat liegen nu écht gepaard met een opvallende staat van opwinding? De wetenschap stelt zich kritisch op. Want opwinding is niet specifiek: je kan niet zeggen of een persoon opgewonden is omdat hij liegt, of omdat hij bang is ten onrechte te worden verdacht. Om die reden zijn leugendetectors daarom bij veel rechtbanken niet toegelaten.
Nerveus, gejaagd en stotteren niet specifiek voor liegen
Omvangrijke studies hebben aangetoond dat in vrijwel alle culturen dezelfde aannames met betrekking tot liegen gelden. Veel mensen menen bijvoorbeeld dat ‘wegkijken’ typerend is voor jokken. Dat klopt echter niet, zeggen veel psychologen: er kan niet worden vastgesteld dat mensen oogcontact vermijden terwijl ze liegen. Sommige mensen vertonen immers standaard een onderwerpingsgedrag tegenover gezagsdragers. Een andere aanname is dat liegende mensen nerveuzer, gejaagder en rustelozer overkomen dan degenen die de waarheid spreken. Ook dat is een misverstand. Onderzoeken toonden geen relatie aan tussen het aantal lichaamsbewegingen en het feit of iemand al dan niet liegt. En stotteren is evenmin een betrouwbare indicator voor liegen zeggen wetenschappers, maar weerspiegelt vaak alleen maar een gevoel van onzekerheid bij een verdachte.
De waarheid onder ogen zien
Wie op de gebruikelijke cliches vertrouwt, laat zich door een behendige leugenaar zelfs makkelijker om de tuin leiden. Per slot van rekening zijn ook leugenaars bekend met de gangbare theoriën en doen er alles aan om zo rustig mogelijk over te komen. Ze kijken juist onverschrokken in je ogen, en vaak met succes. Wanneer mensen zich opvallend onverschillig gedragen, veel oogcontact zoeken, vragen snel en zelfverzekerd beantwoorden, tegengesteld dus aan stereotiep liegersgedrag, juist dan is het de moeite waard om extra op je hoede te zijn. Vaak wordt men juist dan belogen. Maar de verschillen kunnen erg subtiel zijn. Een wondermiddel bestaat niet. Bepalen of iemand liegt of niet, is ook na jarenlange ervaring niet eenvoudig: de angst om door de autohandelaar over de tafel te worden getrokken blijft altijd aanwezig.
De Columbo-methode
Is men een leugenaar op het spoor, dan zou men zich ook de werkwijze van TV-commissaris Columbo kunnen aanmeten: nietsvermoedend handelen, goed observeren en de persoon in kwestie in geen geval het gevoel geven dat hij wordt verdacht. Op het eind een beetje verward te werk gaan, op je schreden terugkeren en dan de cruciale, alles omvattende vraag stellen. De leugenaar waant zich veilig en verraadt zich sneller. Beschuldigingen en provocerende vragen daarentegen kunnen precies het tegenovergestelde effect hebben. Met name valse beschuldigingen kunnen een voor liegers kenmerkend gedrag oproepen.
Of de wereld zonder leugens beter af zou zijn
Uit sociaal-psychologisch oogpunt kan men die vraag niet met een duidelijk “ja” beantwoorden. Een filosoof zou er waarschijnlijk beter raad mee weten. Maar men heeft geconstateerd dat leugenaars in de loop der mensheid altijd een licht voordeel hebben gekend. Wat zó sterk in de natuur verankerd is, en niet alleen bij mensen, moet moet per slot van rekening een zin hebben. Het gaat er vooral om de concurrentie op het verkeerde been te zetten om zo de toegang tot bepaalde middelen veilig te stellen. Dat heeft men ook bij dieren geconstateerd. Het begint al bij het bavianenjong, dat zonder aanleiding en met het nodige hulpgekrijs de moeder tegen andere, volkomen onschuldige mede-apen opzet, om zo aan lekkernijen te geraken. En wat de denken van de vogel die met een bedriegelijke alarmroep alle soortgenoten op de vlucht jaagt om alléén bij een lekker hapje te raken.
De sociale functie van liegen
Bij mensen wordt zulk egoïstisch gedrag niet getolereerd, denk aan het bekende morele wijsvingertje. Per slot van rekening wordt je niet graag bedrogen. Nee, dan spreken we liever af dat niemand liegt en past ervoor op dat je niet gepakt wordt als je het tóch doet. En bovendien voorziet liegen niet alleen in een biologische, maar ook in een sociale functie: liegen verlicht het samenleven, zélfs als alle partijen gewoon weten dat er gelogen wordt. Misschien is liegen zelfs onmisbaar in de omgang met anderen. Per slot van rekening past het niet om eerlijk toe te geven dat je de vriendin van je beste vriend erg sexy vindt. In dat geval zou de waarheid alleen maar irriteren.
