Verzonnen verhalen die worden doorverteld alsof ze waar gebeurd zou zijn, worden in het Engels “urban myth” genoemd. Het is de moderne, stedelijke variant van veel oudere legendes en verzinsels, die in vroeger eeuwen gemeengoed waren onder plattelandsbevolking. In Vlaanderen noemt men zo’n verhaal een stadslegende of “urban legend” maar de term “broodje aap-verhaal” begint daar ook steeds populairder te worden. In Nederland raakte het begrip broodje aap-verhaal ingeburgerd nadat Ethel Portnoy in het jaar 1978 een paar moderne mythen had gebundeld in haar boek “Broodje Aap”. Zij was een Amerikaanse schrijfster die in Nederland woonde en getrouwd was met Rudy Kousbroek. De titel van “Broodje Aap” ontleende ze aan een van de verhalen, waarin uit de doeken werd gedaan hoe een vrachtwagen met een vrachtje voor een fastfood-restaurant werd aangereden. Als de achterklep openvalt, rolt het basismateriaal voor de hamburgers naar buiten, het lijk van een aap. Veertien jaar later bracht Ethel Portnoy een nieuwe verzameling moderne legenden uit, genaamd “Broodje Aap mét”.
Broodje aap-verhalen gaan meestal over een interessante geschiedenis, die vaak bol staat van bijzondere, bizarre of ronduit gruwelijke “feiten”. Afhankelijk van wie het verhaal vertelt, kan het verhaal aan overtuigingskracht winnen. Maar toch berusten de gedetailleerde feiten niet op waarheid. Er zijn weliswaar verhalen die een kern van waarheid bevatten. Maar door het alsmaar mondeling doorgeven, worden ook deze waar gebeurde verhalen zodanig veranderd dat er feitelijk niets meer van klopt. Ondertussen is er wel een bijzonder amusant verhaal ontstaan voor in het café of op een verjaardagsfeest.
Broodje aap-verhalen toen en nu
Een van de oudst bekende broodje aap-verhalen is dat van pausin Johanna, een vrouw die in de negende of de elfde eeuw paus zou zijn geweest. Zij verkleedde zich als man en wist een hele carrière te doorlopen in de kerkelijke hiërarchie, tot en met de hoogst bereikbare functie van paus. Uiteindelijk viel Johanna door de mand toen zij een kind kreeg, uitgerekend tijdens een kerkelijke processie. Dit verhaal werd pas in de dertiende eeuw op schrift gesteld en werd vervolgens door heel Europa verspreid als een waar gebeurde geschiedenis. Over de oorsprong van het verhaal bestaan er verscheidene theorieën, waaronder de theorie dat pausin Johanna wel degelijk echt heeft bestaan tot en met dat het een verzinsel was waarmee aanhangers van de reformatie de Rooms-Katholieke belachelijk wilden maken.
Net als in de periode voor de industriële revolutie dragen deze legenden iets in zich van universele angsten. Er circuleren nogal eens verschillende versies in verschillende landen, die worden aangepast aan de locale cultuur. Ook kunnen broodje aap-verhalen in de loop der tijd veranderen. Zo blijven ze interessant en gaan ze met hun tijd mee. Het verhaal van de gestolen grootmoeder werd al in heel veel versies in verschillende landen verteld, nog voordat internet bestond. Een gezin nam de oma mee op vakantie naar het buitenland, waar zij overlijdt. Om gedoe met autoriteiten en vervoerskosten voor het stoffelijk overschot te voorkomen, wordt zij in de caravan gelegd, die vervolgens wordt gestolen. Dit verhaal deed zelfs al de ronde toen er nog geen caravans bestonden, toen werd oma’s lichaam in een tapijt gerold en in een handkar gelegd of in het bagagerek van de trein gestouwd. Maar ook toen werd ze “gestolen”. Sinds de opkomst van het internet verspreiden de broodje aap-verhalen zich nog sneller. Een verhaal dat gisteren werd verzonnen in New York, kan morgen al aangepast zijn en de ronde doen in Peking en Lutjebroek.
Hardnekkige pseudo-wetenschappelijke misverstanden worden eveneens tot de broodje aap verhalen gerekend en gaan vaak heel lang mee. Ook een boek als “De Da Vinci Code” van de Amerikaanse schrijver Dan Brown wordt tot de broodje aap-verhalen gerekend. Het is een van de meest gelezen boeken van de laatste paar jaar, waarin feiten en fictie zo nauw met elkaar zijn verweven dat er een hele cultus rondom is ontstaan en je een hele studie moet doen om de werkelijkheid van de verzinsels te kunnen scheiden.
De realiteit is soms nog vreemder
Soms is het totaal onduidelijk of een verhaal nu waar gebeurd is, of dat het in de broodje aap-categorie valt. Want een enkele keer blijkt een verhaal waarvan iedereen aanneemt dat het een broodje aap verhaal is, wel degelijk waar gebeurd te zijn. Ook komt het voor dat een broodje aap-verhaal later alsnog in werkelijkheid plaatsvindt. Zo deden er al een tijd verhalen de ronde dat rancuneuze HIV-geïnfecteerden andere mensen met opzet besmetten met het virus. Er was een versie waarin de slachtoffers meldden dat zij in discotheken werden geïnjecteerd en er bestond een versie met afscheidsbrieven van vakantieliefdes, met de strekking “welkom in de wereld die AIDS heet”. Geen van deze verhalen bleek op waarheid te berusten, totdat er in 2007 een paar Groningse homoseksuelen feesten organiseerden die bedoeld waren om dit broodje aap-verhaal keiharde realiteit te laten worden. Een bekend broodje aap-verhaal uit de jaren tachtig van de vorige eeuw, was dat Aziatische heroïne-smokkelaars dode baby’s gebruikten. Zij verwijderden de ingewanden en vulden de baby’s op met drugs, om zo als onschuldig jong gezin de grens over te steken. Ook dit verhaal zou een “echte” variant krijgen toen in 2008 een FARC-strijder werd berecht die ervan werd beschuldigd een baby te hebben gedood en leeggehaald om het als bom te vermommen. Dit soort onduidelijkheden en vermengingen komen de geloofwaardigheid van de broodje aap-verhalen in het algemeen alleen maar ten goede. De realiteit blijkt soms nog ongeloofwaardiger dan het vreemdste en gruwelijkste broodje aap-verhaal.
