Het IJzeren gordijn was natuurlijk geen echt gordijn, maar een benaming voor de fictieve grens die dwars door Europa liep en een scheidingslijn vormde tussen het communistische Oostblok en het kapitalistische Westen. Het IJzeren gordijn ontstond na de Tweede Wereldoorlog en vloeide voort uit de zogenaamde Koude Oorlog. Dit was een periode van gewapende vrede tussen het Oostblok en het Westen direct na de Tweede Wereldoorlog. Het Oostblok bestond uit de Sovjet-Unie en de satellietstaten in Oost-Europa en het Westen is West-Europa, onder leiding van de Verenigde Staten van Amerika.
Het IJzeren gordijn was niet alleen maar een denkbeeldige grens, maar bestond ook in fysiek opzicht in de vorm van muren, mijnenvelden, tankgracht, prikkeldraad en torens met wachtposten. In de Duitse hoofdstad Berlijn stond een enorme muur die de stad in een Oost- en een West-deel scheidde. De Berlijnse Muur was daarmee een symbool voor het hele “gordijn” en de doorgang Checkpoint Charlie was een toeristische attractie, althans voor toeristen uit het Westen. Ook op andere plaatsen in het IJzeren gordijn waren platforms vanwaar de toeristen met verrekijkers naar het Oostblok konden gluren.
De naam IJzeren gordijn voor de onoverbrugbare grens tussen Oost en West, werd waarschijnlijk allereerst gebruikt door de Belgische koningin Elisabeth. Het ging toen nog niet om de situatie die na de Tweede Wereldoorlog ontstond, maar op het gebeuren na de Eerste Wereldoorlog tussen België en haar geboorteland Duitsland. Zij gaf de scheiding tussen de landen weer met de term “Eisener Vorhang”. Dit ijzeren gordijn was een brandveiligheids-maatregel in Duitse theaters. In geval van brand op het podium werd er een metalen scheidingswand neergelaten om te voorkomen dat de brand zich uitbreidde tot de zaal en het publiek.
Na koningin Elisabeth gingen ook anderen de term gebruiken als aanduiding voor gescheiden gebieden. Zo werd term na de Tweede Wereldoorlog dan ook al gauw gebruikt als metafoor voor de scheiding tussen de Westerse en de Russische invloedssfeer. Hij raakte vervolgens ingeburgerd doordat de Britse staatsman Winston Churchill sprak over “the Iron curtain”, het ijzeren gordijn. In zijn speech waarschuwde hij tegen de dreigende tweedeling van Europa. Op dat moment waren er maar weinig mensen die hem geloofden. De meesten dachten dat het wel los zou lopen, maar later bleek hij dat hij de ontwikkelingen toch heel goed had ingeschat.
Door het IJzeren gordijn werden twee totaal verschillende ideologieen geografisch van elkaar gescheiden. Zij kwamen daardoor letterlijk lijnrecht tegenover te staan. De Sovjet-Unie legde de communistische ideologie op aan de Oost-Europese landen met behulp van militaire bezetting. De Sovjetleiders zagen dat niet als bezetting, maar als het bevrijden van de arbeiders uit de ellende van het kapitalisme. De arbeiders in de bezette landen konden als het ware delen in de overwinning die de Russische arbeiders al tijdens hun Revolutie hadden behaald.
Hier tegenover stond het Westen, meestal gedefinieerd als de West-Europese landen, maar ook de Verenigde Staten en Canada. Het Westen beschouwt zichzelf als democratisch machtsblok met een vrije productiewijze, die is gebaseerd op de marktwerking van vraag en aanbod. In de praktijk waren en zijn er wel veel verschillen per land in hoeverre de staat zich met de economie bemoeit. Over de grondbeginselen van de democratie is men het wel onderling eens, zoals vrijheid van meningsuiting en vrije verkiezingen. Allemaal zaken die in het communistische en centraal gedirigeerde Oostblok ondenkbaar waren. De Nederlandstalige popgroep Klein Orkest heeft in die tijd nog het mooie lied “Over de muur” gemaakt over de voor- en nadelen van beide systemen.
Het IJzeren gordijn werd vrij plotseling afgebroken zodra de macht van de communistische partijen in diverse landen van Oost-Europa instortte. Onder invloed van Gorbatsjov´s “glasnost” dat openheid betekent en “perestrojka” dat staat voor hervorming, viel ook de communistische heilstaat van het Sovjetimperium uit elkaar. De twee machtsblokken Oost en West stonden daarmee niet langer meer lijnrecht tegenover elkaar. In Hongarije begon men in 1989 als eerste met het afbreken van de fysieke grens van het IJzeren gordijn. Dit vanwege de hoge onderhoudskosten voor iets dat eigenlijk geen functie meer had.
In hetzelfde jaar werd ook de Berlijnse muur afgebroken door de bewoners van de stad zelf. Zij maakten er een groot feest van waarbij de muur daadwerkelijk van beide kanten in stukken gehakt werd. Eindelijk konden de Berlijners van Oost en West weer normaal contact met elkaar hebben.
